Gaziantep’in Özgün Su Mimarisi: Kastel ve Livas

04.03.2019

Bir önceki yazım Gaziantep Gezi Rehberi ile sizi; Güneydoğu mutfağının leziz örneklerinden kebaplara, tatlılara doymaya, yeni yerlere ve kültürlere tanıklık etmeye Gaziantep’e doğru yoldan çıkarmaya çalışmıştım. Hala Gaziantep’e doğru bir haftasonu gezisi planlamayanlar varsa diye işi sağlama almaya geldim:) Bu sefer mutfaktan çıkıp evin bütününe hatta görünmeyen kısımlarına odaklanıyorum. Yazımın konusu; su mimarisinin Gaziantep’teki özgün örnekleri “Kastel” ve “Livas”lar.

Gaziantep Mimarisi Kasteller — Pişirici Kasteli (foto kaynak: Gaziantep il kültür ve turizm müdürlüğü).

İklimin ve yerel koşulların mimariyi ne kadar etkilediğine dair güzel bir örnek aslında livas ve kastellerden oluşan Gaziantep’in tarihi su yönetim sistemi ve su yapıları. Gaziantep şehri Allaben Deresi yakınlarına kurulmuş olsa da su açısından pek de şanslı bir şehir olmamış tarih boyunca. Hem derenin suyunun az olması ve yazın bu seviyenin daha da azalması, hem de yeraltı su kaynaklarının yetersizliği kendine has çözümlerin şekillenmesine sebep olmuş. Ana su kaynağından şehre su getirirken suyun buharlaşıp azalmasına ve kirlenmesine engel olmak için yer altından kanallar açılıp öyle şehre ulaştırılmış su.

Livaslar

Gaziantep’in kireçtaşı ve tebeşirden oluşan jeolojik yapısının verdiği avantajla, insan gücü kullanılarak yeraltında oyulan “livas” denilen kanallar sayesinde su, “suburcu” denilen merkezlerde toplanıp oradan yine livaslarla şehre dağıtılırmış. İçinde yürünebilecek kadar geniş oyulan bu livaslar bir ağ gibi şehre yayılmış, hatta zaman içerisinde yapılan ekler ve genişlemelerle daha karmaşık bir hal almış.
Evler su ihtiyacını karşılamak için genelde livasların üzerine yapılırmış ve bu evlerden livaslara kuyular açılırmış. Bu kuyular hem su ihtiyacını karşılamak için hem de bir nevi buzdolabı olarak kullanılırmış. Kuyunun yanına erzakları sarkıtabilecekleri küçük bir niş yapıp Gaziantep sıcağında suyun ve yeraltının serinliğinden faydalanarak yiyeceklerini bozulmaktan korurlarmış.

Dönemin yüksek teknoloji ürünü sayılabilecek bu kanal ağının yapımı ise temelde şöyle; önce belli aralıklarla bacalar kazılır, ardından bacalar yeraltında hafif bir eğimle birleştirilir. Böylece sadece yerçekimi gücü kullanılarak yeryüzüne çıkartılmış olur su.
Türkiye’de sadece Gaziantep’te görülen bu sistem, kurak iklime sahip dünyanın farklı bir çok yerinde görülen “qanât” sistemi ile büyük benzerlikler taşıyor. Perslerden dünyaya yayıldığı düşünülen bu sistem ilk önce M.Ö 1000’lerde İran’da inşa edilmiş. Sonra batıda Mezopotamya’dan Akdeniz kıyılarına, güneyde Mısır ve Suudi Arabistan’a, doğuda Afganistan, Orta Doğu, Türkistan’a kadar uzanan geniş bir alana yayılmış.

Kasteller

Kasteller, livas denilen su kanallarının kamuya açık kısımları olarak nitelendirilebilir. Livasların kotuna bağlı olarak tamamen veya kısmen yer altında inşa edilen su mimarisinin bu özgün yapıları genellikle cami altlarında yer alıyor Gaziantep’te.

Pişirici Kasteli Plan — Pişirici Kasteli plan şeması (kaynak: jfa.arch.metu.edu.tr).

Cami altlarından geçen su kanallarının belli bir noktasına yüzeyden 30-40 basamakla inilen kastellerde; yıkanma yerleri, dinlenme ve abdest alma yerleri, havuz, mescit, tuvaletler, çamaşır ve yün yıkama yerleri bulunuyor.

Gaziantep’te günümüze kadar ulaşan kasteller şöyle;

1. İmami Gazali Kasteli

2. Pişirici (Beşinci) Kasteli : 13.yy’dan kalma kastel Bakırcılar Çarşısı’nın hemen arkasında yer alıyor.

3. İhsan Bey (Esenbek) Kasteli: 14.yy’dan kalma kastel.

4. Kozluca Kasteli: 16.yy’dan kalma kastel.

5. Şeyh Fethullah Kasteli: 16.yy’dan kalma kastel.

6. Ahmet Çelebi Kasteli: 17.yy’dan kalma kastel.

Belki de yeraltında bulunduğu ve gözden uzak olduğu için yeteri kadar gündemde olmayan bu eşsiz su mimarisi örnekleri yakın zamanda UNESCO’nun geçici listesinde yerini almış. İlerleyen senelerde UNESCO’nun dünya mirası listesinde görmek hiç şaşırtıcı olmayacaktır.